Cognomina ex virtute
lista di un progetto Wikimedia
Nell'Antica Roma, i cognomina ex virtute erano degli appellativi onorifici conferiti ad un comandante (durante l'età repubblicana) o ad un imperatore romano a seguito di una vittoria militare; si trattava per lo più di aggettivi sostantivati, derivati dal nome di una popolazione o di una regione vinta o sottomessa, che nell'onomastica latina andavano a porsi in funzione di cognomen. Se la vittoria conseguita era decisiva, era possibile aggiungere il termine "Maximus". Tali cognomina, durante l'impero, potevano tuttavia essere tratti anche da aggettivi che caratterizzavano il buongoverno di un principe, come ad esempio Pius, Felix, etc.

Età repubblicana
| Console repubblicano | titolo onorifico | anno/i | monetazione repubblicana | Guerre/battaglie |
|---|---|---|---|---|
| Publio Cornelio Scipione | Africanus | 201 a.C. | Seconda guerra punica/Zama | |
| Lucio Cornelio Scipione | Asiaticus | 190 a.C. | contro Antioco/Magnesia | |
| Lucio Emilio Paolo | Macedonicus | 168 a.C. | terza guerra macedonica/Pidna | |
| Quinto Cecilio Metello Macedonico[1] | Macedonicus | 146 a.C.[1] | Quarta guerra macedonica | |
| Publio Cornelio Scipione Emiliano[1] | Africanus minor | 146 a.C.[1] | Terza guerra punica | |
| Decimo Giunio Bruto[2] | Callaicus[3] | 136 a.C.[2] | Galleci | |
| Quinto Fabio Massimo | Allobrogicus | 121 a.C. | Allobrogi/guerra 125-121 a.C. | |
| Quinto Cecilio Metello | Balearicus | 121 a.C. | isole Baleari | |
| Lucio Cecilio Metello | Dalmaticus | 118 a.C. | guerra 118 a.C. | |
| Quinto Cecilio Metello Numidico | Numidicus | 106 a.C. | Guerre contro Giugurta | |
| Publio Servilio Vatia Isaurico | Isauricus | 79 a.C. | Isauri | |
| Quinto Cecilio Metello | Creticus | 66/65 a.C. | guerra piratica |
Età imperiale
Adiabenicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Settimio Severo[4][5][6] | Adiabenicus[4][5][6] | 195[4] | [7] | guerra 195-198 |
| Caracalla | Adiabenicus Maximus | 211 | ||
| Filippo l'Arabo | Adiabenicus | 244 | ||
| Aureliano[8] | Adiabenicus[8] | 271-272? | ||
| Diocleziano[9][10] | Adiabenicus Maximus[9][10] | 298 | guerra 296-298 | |
| Massimiano[10] | Adiabenicus Maximus[10] | 298 | guerra 296-298 | |
| Costanzo II[11] | Adiabenicus Maximus[11] | 343 |
Africanus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Giustiniano I | Africanus | dopo il 534 |
Alamannicus maximus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Caracalla[12] | Alamannicus[12] | 213 | guerra 213 | |
| Costantino II | Alamannicus maximus | 328 | ||
| Costanzo II[11] | Alamannicus maximus[11] | 355 | ||
| Giuliano[13][14][15] | Alamannicus maximus[13][14][15] | 357[13] | Argentoratae 357 | |
| Valentiniano I e Valente[16] |
Alamannicus maximus[16] | entro il 369 | ||
| Giustiniano I | Alamannicus maximus | 527 |
Alanicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Giustiniano I | Alanicus | 527 | guerra 526-532 |
Arabicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Settimio Severo[6][4][5] | Arabicus[6][4][5] | 195[17] | [7] | guerra 195-198 |
| Caracalla[12] | Arabicus Maximus[12] | 211 | ||
| Aureliano | Arabicus | 272 |
Armeniacus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Lucio Vero | Armeniacus | 163[18] | [19] | guerra 162-166 |
| Marco Aurelio | Armeniacus | 164[20] | [21] | guerra 162-166 |
| Aureliano[8] | Armeniacus[8] | 272? | ||
| Diocleziano[9][10] | Armenicus Maximus[9][10] | 298 | guerra 296-298 | |
| Massimiano[10] | Armenicus Maximus[10] | 298 | guerra 296-298 |
Britannicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Claudio[22][23] | Britannicus[22][23] | 44 | guerra 43-53 | |
| Commodo[24][25][26] | Britannicus[24][25][26] | fine del 184 | ||
| Settimio Severo[5][27] | Britannicus Maximus[5][27] | 209 o 210[28] | [29] | guerra 208/9-211 |
| Caracalla | Britannicus Maximus | 209 o 210 | [30] | guerra 208/9-211 |
| Carino | Britannicus Maximus | 284 | ||
| Numeriano | Britannicus Maximus | 284 | ||
| Diocleziano[10] | Britannicus Maximus[10] | 296/297 | ||
| Massimiano[10] | Britannicus Maximus[10] | 296 | ||
| Galerio[10] | Britannicus Maximus[31][10] |
Carpicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Filippo l'Arabo[32] | Carpicus[32] | 245 circa | Guerra 245 | |
| Aureliano[33] | Carpicus Maximus[33] | 273[33] | Guerra 273 | |
| Diocleziano[9][10] | Carpicus Maximus[9][10] | 297 | Guerra 297 | |
| Massimiano[10] | Carpicus Maximus[10] | 297 condividendo la vittoria di Diocleziano |
Guerra 250 |
Dacicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Traiano[34] | Dacicus[34] | 102[34] | File:SPQR COIN Roman.jpg | Guerra 101-106 |
| Decio | Dacicus Maximus | 250 | Guerra 250 | |
| Gallieno | Dacicus Maximus | fine 256-inizi257[35] | Guerra 256 | |
| Aureliano | Dacicus Maximus | 272 | Guerra 272 | |
| Costantino I[36] | Dacicus Maximus[36] | 336[37] |
Francicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Probo[38] | Francicus[38] | 277/278 | guerra 277/8 | |
| Giuliano[15] | Francicus[15] | 358[13][14] | ||
| Valentiniano I e Valente[16] |
Francicus maximus[16] | entro il 369 | ||
| Giustiniano I di Bisanzio | Francicus | 527 |
Germanicus
Gothicus Maximus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Caracalla[59] | Gothicus[59] | 215 | guerra 215 | |
| Claudio il Gotico | Gothicus Maximus | 269 | guerra 269 | |
| Aureliano[8] | Gothicus Maximus[8] | 271/272[60] | guerra 271/272 | |
| Marco Claudio Tacito | Gothicus Maximus | 276 | guerra 276 | |
| Probo[38] | Gothicus Maximus[38] | 277 | guerra 277 | |
| Diocleziano | Gothicus Maximus | 298[61] | guerra 298 | |
| Costantino I[36] | Gothicus Maximus[36] | nel 328 o 329[37] e 332[37][57] |
||
| Costanzo II[11] | Gothicus Maximus[11] | 332 | ||
| Valentiniano I e Valente[16] |
Francicus maximus[16] | entro il 369 | ||
| Giustiniano I di Bisanzio | Gothicus Maximus | 527 |
Medicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Lucio Vero[62] | Medicus[62] | 166[63] | guerra 162-166 | |
| Marco Aurelio | Medicus | 166[63] | guerra 162-166 | |
| Probo | Medicus Maximus | 279 | ||
| Diocleziano[9][10] | Medicus Maximus[9][10] | 298 | guerra 296-298 | |
| Massimiano[10] | Medicus Maximus[10] | 298 | guerra 296-298 |
Palmyrenicus Maximus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Odenato[64] | Palmyrenicus[64] | 263? | guerra 260-263 | |
| Aureliano | Palmyrenicus Maximus | 272 |
Parthicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Traiano[65] | Parthicus[65] | 114 | [66] | guerra 114-117 |
| Lucio Vero[67] | Parthicus Maximus[67] | 165[68] | [69] | guerra 162-166 |
| Marco Aurelio[67] | Parthicus Maximus[67] | 166 | [70] | guerra 162-166 |
| Settimio Severo[4][5][6] | Parthicus Maximus[4][5][6] | 198[71] | [72] | guerra 195-198 |
| Caracalla[73] | Parthicus Maximus[73] | 201 e 211 | [74] [75] |
|
| Alessandro Severo[76] | Parthicus[76] | 232 | guerra 232 | |
| Filippo l'Arabo[77] | Parthicus Maximus[77] | 244 | ||
| Claudio il Gotico | Parthicus Maximus (?) | 270 | ||
| Aureliano[8] | Parthicus[8] | 272/273 | ||
| Probo[38] | Parthicus[38] | 279 |
Persicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Alessandro Severo[76] | Persicus[76] | 232 | guerra 232 | |
| Filippo l'Arabo[77] | Persicus maximus[77] | 244 | ||
| Probo | Persicus maximus | 279 | ||
| Caro,[78] Carino e Numeriano |
Persicus maximus[78] | 283 | guerra 283-284 | |
| Diocleziano e Massimiano[10] |
Persicus Maximus[10] | nel 295 e nel 298 |
guerra 296-298 | |
| Galerio | Persicus Maximus[31] | 298 | guerra 296-298 |
Restitutor orbis
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Aureliano | Restitutor orbis | 274 |
Sarmaticus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Marco Aurelio | Sarmaticus, | primavera 175 | guerra 166/7-180 | |
| Commodo[24] | Sarmaticus[24] | primavera 175 | guerra 166/7-180 | |
| Commodo[26] | Sarmaticus maximus[26] | metà 182[79] | guerra 180-188 | |
| Caracalla[80] | Sarmaticus[80] | 214[80] | guerra 214 | |
| Massimino il Trace | Sarmaticus maximus | 237[81] | guerra 237 | |
| Aureliano[8] | Sarmaticus maximus[8] | 270?[8] | guerra 270 | |
| Probo[38] | Sarmaticus[38] | 282? | guerra 282? | |
| Diocleziano[10] | Sarmaticus maximus[10] | nel 285, nel 289, 294[82] e nel 300[83] |
guerra 285-300 | |
| Massimiano[10] | Sarmaticus maximus[10] | nel 289, nel 294[84] e 300[85] |
guerra 289-300 | |
| Galerio[10] | Sarmaticus Maximus[31][10] | |||
| Licinio | Sarmaticus maximus[56] | |||
| Costantino I[36] | Sarmaticus maximus[36] | nel 323[37] e nel 334[37][57] |
||
| Crispo | Sarmaticus maximus | 318[58] | ||
| Costante I | Sarmaticus maximus | 338 | ||
| Costantino II | Sarmaticus maximus | 338 | ||
| Giuliano[15] | Sarmaticus maximus[15] | dopo 361?[13][14] |
Vandalicus
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Giustiniano I | Vandalicus | 534 |
Victor ac Triumphator
| Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
|---|---|---|---|---|
| Costante I | Maximus Victor ac Triumphator | 340 | ||
| Costanzo II[11] | Victor maximus Triumfator aeternus[11] |
Note
- ^ a b c d Tito Livio, Periochae, 52.7.
- ^ a b Tito Livio, Periochae, 56.1.
- ^ Appiano, De rebus Hispaniensibus, 71-73 e 99.
- ^ a b c d e f g AE 1893, 84; CIL VIII, 24004; AE 1901, 46; AE 1906, 21; AE 1922, 5; AE 1956, 190; CIL VIII, 1333 (p 938); AE 1973, 226; AE 1980, 798; AE 1981, 747; AE 1981, 748; AE 1981, 749.
- ^ a b c d e f g h AE 1963, 144 d.
- ^ a b c d e f Historia Augusta, Severus, 9.10 e 16.5.
- ^ a b Roman Imperial Coinage Septimius Severus, IV, 690.
- ^ a b c d e f g h i j k Historia Augusta, Aureliano, 30.5.
- ^ a b c d e f g h AE 1959, 290.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah AE 1973, 526a.
- ^ a b c d e f g h i j CIL III, 3705; CIL III, 7000.
- ^ a b c d Historia Augusta, Antoninus Caracallus, 10.6.
- ^ a b c d e f g h CIL III, 12333.
- ^ a b c d e f g AE 1973, 544.
- ^ a b c d e f IIulian 60 e 61; AE 1969/70, 631; AE 1907, 191; AE 1992, 1510.
- ^ a b c d e f g h CIL VI, 31250.
- ^ CIL XI, 8
- ^ Harold Mattingly & Edward Allen Sydenham, The roman imperial coinage, vol.III, Antoninus Pius to Commodus, Londra 1972, pp.197-198.
- ^ Roman Imperial Coinage Lucius Verus, III, 501.
- ^ H. Mattingly & E. Sydenham, The roman imperial coinage, vol.III, Antoninus Pius to Commodus, Londra 1972, pp.198.
- ^ Roman Imperial Coinage Marcus Aurelius, III, 142.
- ^ a b Corinth-VIII-3, 77; AE 1988, 728; IRBaelo 5; IRPCadiz 69b; AE 1992, 1069; CIL XIII, 3076b.
- ^ a b c d e f g h i j Y.Le Bohec, L'esercito romano da Augusto alla fine del III secolo, p.268.
- ^ a b c d e f AE 1902, 220.
- ^ a b Historia Augusta, Commodus, 8.4.
- ^ a b c d e f Dione, Storia romana, LXXII, 15.5.
- ^ a b Historia Augusta, Severus, 18.2.
- ^ AE 1903, 108.
- ^ Roman Imperial Coinage, Septimius Severus, IVa, 336.
- ^ Roman Imperial Coinage, Carcalla, IVa, 118b.
- ^ a b c CIL VI, 1137 (p 3071, 3778, 4327).
- ^ a b c d Southern, pp. 71-72.
- ^ a b c Historia Augusta, Aureliano, 30.4.
- ^ a b c Dione, Storia romana, LXVIII, 10.2.
- ^ CIL II, 2200.
- ^ a b c d e f g h CIL VI, 40776.
- ^ a b c d e f g h i T.D.Barnes, Victories of Constantine, in Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik, 20, pp.149-155.
- ^ a b c d e f g h Historia Augusta, Probus, 11.9.
- ^ a b Svetonio, Vitellio, 8.
- ^ a b Svetonio, Domiziano, 13.
- ^ Roman Imperial Coinage, Domitianus, II, 127.
- ^ a b Historia Augusta, Vita Marci Antonini Philosophi, 12.9.
- ^ a b Dione, Storia romana, LXXI, 3.5.
- ^ a b c Historia Augusta, Commodus, 11.14.
- ^ a b Historia Augusta, Antoninus Caracallus, 5.6, 6.5 e 10.6.
- ^ Pat Southern, The Roman Empire: from Severus to Constantine, Londra & New York, 2001, p.209.
- ^ Roman Imperial Coinage Caracalla, IV, 530b.
- ^ CIL VIII, 1430.
- ^ CIL 14, 128 (p 613)
- ^ CIL XI, 1594; CIL XIII, 5249
- ^ CIL III, 22; CIL III, 13578
- ^ AE 1890, 66; AE 1973, 526a.
- ^ CIL XI, 1594; CIL XIII, 5249
- ^ CIL III, 22; CIL III, 13578
- ^ AE 1890, 66; AE 1973, 526a.
- ^ a b CIL VIII, 1357 (p 938, 1265, 1449).
- ^ a b c CIL II, 481.
- ^ a b Lendering, Jona, "Crispus", livius.org.
- ^ a b Historia Augusta, Antoninus Geta, 6.6.
- ^ CIL XII, 5549.
- ^ AE 1995, 1345; AE 1936, 10.
- ^ a b Historia Augusta, Verus, 7.2.
- ^ a b AE 1975, 785; AE 2001, 2154; AE 1998, 1626.
- ^ a b Historia Augusta, Valeriani duo, 4.2.
- ^ a b Dione, Storia romana, LXVIII, 23.2; 28.2.
- ^ Roman Imperial Coinage, Traianus II, 325.
- ^ a b c d Historia Augusta, Vita Marci Antonini Philosophi, 9.2; Verus, 7.2.
- ^ AE 1999, 1357.
- ^ Roman Imperial Coinage, Lucius Verus, III, 1430.
- ^ Roman Imperial Coinage, Marcus Aurelius, III, 163.
- ^ CIL VIII, 10833; CIL VIII, 17257.
- ^ Roman Imperial Coinage Septimius Severus, IVa, 142b.
- ^ a b Historia Augusta, Antoninus Caracallus, 6.5 e 10.6; Antoninus Geta, 6.6.
- ^ Roman Imperial Coinage Caracalla, IVa, 346.
- ^ Roman Imperial Coinage Caracalla, IVa, 299e.
- ^ a b c d Historia Augusta, Alexander Severus, 56.9.
- ^ a b c d Usato brevemente nel 244 (Lendering, Jona, "Philippus the Arab", livius.org).
- ^ a b Historia Augusta, Carus, 8.1.
- ^ AE 1898, 110; AE 1957, 85.
- ^ a b c Historia Augusta - Geta, 6.6.
- ^ AE 1958, 194; AE 1979, 543; AE 1983, 802; CIL II, 4886.
- ^ SupIt-16-R, 50; Scarre, p.197.
- ^ AE 1890, 66; Chirs Scarre, Chronicle of the roman emperors, Londra 1995, p.197.
- ^ SupIt-16-R, 50.
- ^ AE 1890, 66.
Bibliografia
- Fonti primarie
- L'Année épigraphique.
- Dione, Storia romana.
- Corpus Inscriptionum Latinarum
- Historia Augusta.
- Roman Imperial Coinage.
- Svetonio, Vitellio e Domiziano.
- Fonti storiografiche moderne
- T.D.Barnes, Victories of Constantine, in Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik, 20.
- Y.Le Bohec, L'esercito romano da Augusto alla fine del III secolo, Roma 1992, VII ristampa 2008. ISBN 978-88-430-1783-6
- C.Scarre, Chronicle of the roman emperors, Londra 1995.
- P.Southern, The Roman Empire: from Severus to Constantine, Londra & New York, 2001.