Flora endemica della Sicilia
La flora della Sicilia è caratterizzata da un alto numero di specie endemiche (pari a circa il 10 % dell'intera flora dell'isola). Alcuni di questi endemismi sono limitati in aree geografiche ristrette (cosiddetti endemismi puntiformi), e sono per tale motivo particolarmente vulnerabili.

Da un punto di vista fitocorologico, la varietà di specie e l'elevato numero di endemismi consentono di considerare la Sicilia, assieme alle sue isole minori e a Malta, come un'area floristica a sé stante definita come Dominio siculo.
Questa pagina contiene un elenco alfabetico delle specie endemiche e subendemiche siciliane, accompagnato da alcune indicazioni relative al loro areale di distribuzione geografica e al loro stato di conservazione.
Per la spiegazione delle abbreviazioni utilizzate vedi la legenda in fondo alla pagina.
A
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Abies nebrodensis | abete delle Madonie | Sic. (Mad.) [1] | CR |
Acinos alpinus var. nebrodensis | acino alpino | Sic. N.O. | ? |
Adenocarpus bivonae | Sic.(Etn.) | ? | |
Adenocarpus commutatus | Sic.(Pel.) | ? | |
Adenostyles nebrodensis | Sic.(Mad.) | CR | |
Adecarpus bivonii | ? | VU | |
Adenocarpus commutatus | ? | VU | |
Ajuga tenorii | iva acaule | Sic. + It.Merid. | ? |
Allium aethusanum | ? | VU | |
Allium hemisphaericum | ? | VU | |
Allium lehmani | Sic. | ? | |
Allium lopadusanum | ? | EN | |
Allium nebrodense | aglio dei Nebrodi | Sic.(Mad.) | ? |
Allium obtusiflorum | Sic.(Etn.) | VU | |
Allium permixtum | Sic.(Mad.) | ? | |
Alyssum nebrodense | alisso dei Nebrodi | Sic.(Mad.) | ? |
Ammi crinitum | visnaga italica | Sic. + It.Merid. | ? |
Androsace elongata subsp. breistofferi | ? | VU | |
Anthemis aetnensis | camomilla dell'Etna | Sic.(Etn.) | ? |
Anthemis asperula | ? | VU | |
Anthemis cupaniana | camomilla di Cupani | Sic.(Dre.Pa.) | ? |
Anthemis intermedia | ? | ? | |
Anthemis ismelia | camomilla del Monte Gallo | Sic.(Dre.Pa.) [2] | VU |
Anthemis lopadusana | camomilla di Lampedusa | Sic. | VU |
Anthemis messanensis | Sic.(Pel.) | ? | |
Anthemis muricata | camomilla siciliana | Sic.(Agr.) | ? |
Anthemis palumbi | ? | ? | |
Anthemis urvilleana | camomilla di D'Urville | ? | VU |
Anthyllis vulneraria subsp. busambarensis | Sic.(Dre.Pa.) | ? | |
Arabis madonia | Sic.(Mad.) | ? | |
Aristolochia altissima | ? | VU | |
Aristolochia navicularis | ? | VU | |
Aristolochia sicula | Sic. N.O. | ? | |
Armeria gussonei | Sic.(Dre.Pa.) | ? | |
Armeria nebrodensis | spillone dei Nebrodi | Sic.(Mad.) | ? |
Artemisia variabilis | ? | EN | |
Arum cylindraceum | ? | VU | |
Asparagus aetnensis | ? | VU | |
Asperula gussonei | Sic. N.O. | ? | |
Asperula rupestris | Sic. Occ./Centr. | ? | |
Aster sorrentini | Sic. N.O./Occ. | VU | |
Astracantha sicula | Sic.(Etn.) | ? | |
Astragacantha nebrodensis | Sic.(Mad.) | ? | |
Astragalus huetii | ? | VU | |
Astragalus nebrodensis | astragalo dei nebrodi | Sic. N.O. | ? |
Astragalus raphaelis | Sic.(Agr.) | ? | |
Astragalus siculus | astragalo siciliano - a. dell'Etna | Sic.(Etn.) | ? |
Aubretia deltoidea subsp. sicula | Sic.(Mad.) | ? |
B
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Barbarea sicula | Sic. (Mad.) | VU | |
Bassia saxicola | Sic. | CR | |
Betula aetnensis | betulla dell'Etna | Sic. (Etn.) | ? |
Bivonea lutea | Sic. | VU | |
Botriochloa panormitana | Sic. (Dre.Pa.) | ? | |
Bothriochloa pertusa | Sic. | EN | |
Brassica bivoniana | cavolo di Bivona | Sic. (Dre.Pa.) | ? |
Brassica drepanensis | cavolo di roccia | Sic. (Dre.Pa.) [3] | VU |
Brassica insularis | Sic.(Cos.) [4] | VU | |
Brassica macrocarpa | Sic. | VU | |
Brassica rupestris subsp. brevisiliqua | Sic. | VU | |
Brassica rupestris subsp. hispida | Sic. | VU | |
Brassica tinei | Sic. (Agr.) | ? | |
Brassica villosa | Sic. (Dre.Pa.) | ? | |
Brassica villosa subsp. drepanensis | Sic. (Dre.Pa) | VU | |
Brassica villosa subsp. tinei | Sic. | VU | |
Buglossoides minima | Sic. | CR | |
Buglossoides splitbergeri | Sic. (Etn.) | ? | |
Bunium petraeum | Sic. | VU | |
Bupleurum dianthjfolium | Sic. | VU | |
Bupleurum elatum | Sic. (Mad.) | VU |
C
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Calendula maritima | fiorrancio marittimo | Sic. | CR |
Campanula marcenoi | Sic.(Mad.) | VU | |
Caralluma europaea subsp. europaea | Sic. | CR | |
Carduus cephalanthus | Sic. | VU | |
Carduus macrocephalus subsp. siculus | Sic. N.O. | ? | |
Carex panormitana | Sic. | CR | |
Carduus rugulosus | Sic. (Nebr.) | ? | |
Carlina sicula | Sic. | ? | |
Celtis aetnensis | bagolaro dell'Etna | Sic. (Etn.) | VU |
Centaurea aeolica | Sic. (Eol.) | ? | |
Centaurea cineraria | fiordaliso delle scogliere | Sic. | ? |
Centaurea deusta subsp. divaricata | Sic. | CR | |
Centaurea parlatoris | Sic. N.O. | ? | |
Centaurea seguenzae | Sic. (Pel.) | ? | |
Centaurea tauromenitana | fiordaliso di Taormina | Sic. (Pel.) | VU |
Centaurea ucriae | Sic. Centr. | ? | |
Cerastium busambarense | Sic. | VU | |
Chiliadenus lopadusanus | Sic. | VU | |
Cirsium misilmerense | Sic. | CR | |
Colchicum alpinum var. parvulum | Sic. | VU | |
Crassula basaltica | Sic. | VU | |
Crepis bivoniana | Sic. | ? | |
Crepis hyemalis | Sic. | ? | |
Crucianella rupestris | Sic. | VU | |
Cymbalaria pubescens | Sic. | ? | |
Cytisus aeolicus | citiso delle Eolie | Sic. (Eol.) [5] | VU |
D
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Daucus foliosus | Sic. (Eol.) | ? | |
Daucus lopadusanus | Sic. | VU | |
Daucus rupestris | Sic. | EN | |
Delphinium emarginatum | speronella smarginata | Sic.(Dre.Pa.) | ? |
Dianthus aeolicus | Sic. (Eol.) | VU | |
Dianthus gasparrinhi | Sic. | VU | |
Dianthus paniculatus | Sic. (Dre.Pa.) | ? | |
Dianthus rupicola subsp. rupicola | Sic. + It. Merid. [6] | ? | |
Diplotaxis scaposa | Sic. | VU | |
Draba olympicoides | Sic. (Mad.) | ? |
E
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Echium italicum | Sic. | ? | |
Elatine gussonei | Sic. | CR | |
Eleocharis nebrodensis | Sic. | CR | |
Erica sicula subsp. sicula | Sic. | CR | |
Erodium nervulosum | Sic. | VU | |
Erodium neuradifolium var. linosae | Sic. | VU | |
Eruca vesicaria subsp. longirostris | Sic. | VU | |
Eryngium bocconei | Sic. | ? | |
Eryngium crinitum | Sic. | VU | |
Erysimum aetnense | Sic. (Etn.) | ? | |
Erysimum bonannianum | Sic. N.O. | ? | |
Euphorbia corallioides | Sic. | VU | |
Euphorbia exigua var. pycnophylla | Sic. | VU | |
Euphorbia gasparrini subsp. gasparrinii | Sic. N.O. | CR | |
Euphorbia pithuysa subsp. cupanii | Sic. | VU | |
Evacidium discolor | Sic. (Mad.) | VU |
F
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Festuca pignattorum | Sic. (Mad.) | ? | |
Filago cossyrensis | Sic. | VU | |
Fritillaria messanensis | Sic. | VU |
G
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Gagea busambarensis | Sic. | VU | |
Gagea chrysantha | Sic. | VU | |
Gagea nebrodensis | Sic. (Mad.) | ? | |
Gagea ramulosa | Sic. | VU | |
Gagea ratensis | Sic. | VU | |
Gagea trinervia | Sic. | VU | |
Galanthus nivalis var. reginae-olgae | Sic. | EN | |
Galium litorale | Sic. | CR | |
Genista aetnensis | ginestra dell'Etna | Sic.-Sardegna | ? |
Genista aristata | Sic. N.O. | VU | |
Genista aspalathoides | Sic. | CR | |
Genista aspalathoides var. gussonei | Sic. | VU | |
Genista cupanii | ginestra del Cupani | Sic. (Mad.) | ? |
Genista demarcoi | ginestra di De Marco | Sic. (Mad.)[7] | VU |
Genista gasparrinii | Sic. | CR | |
Genista madoniensis | Sic. | VU | |
Gnaphalium uliginosum var. prostratum | Sic. | VU |
H
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Helianthemum nebrodense | Sic.(Mad.) | ? | |
Helianthemum oelandicum subsp. nebrodense | Sic. | VU | |
Helichrysum hyblaeum | elicriso ibleo | Sic.(Ibl.) | ? |
Helichrysum nebrodense | elicriso dei Nebrodi | Sic.(Mad.) | ? |
Helichrysum rupestre | elicriso rupestre | Sic. | ? |
Helichrysum rupestre subsp. rupestre | Sic. Centr. | ? | |
Helichrysum rupestre var. errerae | Sic. | VU | |
Helleborus bocconei subsp. intermedius | Sic.(Agr.) | VU | |
Herniaria fontanesi subsp. empedocleana | Sic. | CR | |
Herniaria microcarpa | Sic. N.O. | ? | |
Hesperis cupaniana | Sic.(Mad.) | VU | |
Hieracium cophanense | Sic. | VU | |
Hieracium lucidum | Sic. | CR | |
Hieracium nebrodense | Sic.(Mad.) | ? | |
Hieracium pallidum | Sic.(Etn.) | ? | |
Hieracium symphytifolium | Sic.(Mad.) | VU | |
Hymenolobus pauciflorus | Sic. | CR | |
Hypericum aegypticum subsp. webbii | Sic. | EN |
I
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Iris pseudopumila | giaggiolo siciliano | Sic. + Puglia | ? |
Iris sicula | Sic. | ? | |
J
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Jurinea bocconei | cardo di Boccone | Sic. (Mad.) | ? |
K
L
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Laserpitium siculum | Sic. (Mad.) | ? | |
Leontodon siculus | Sic. N.O. | ? | |
Leucojum nebrodense | Sic. (Mad.) | ? | |
Limonium aecusae | Sic. | CR | |
Limonium bocconei | Sic. Occ./Centr. | EN | |
Limonium calcarae | Sic. (Agr.) | VU | |
Limonium catanense | Sic. (Etn.) | ? | |
Limonium catanzaroi | Sic. (Agr.) | VU | |
Limonium flagellare | limonio flagellare | Sic. (Dre.Pa.) | VU |
Limonium halopilum | Sic. | VU | |
Limonium hyblaeum | limonio degli Iblei | Sic. (Ibl.) | VU |
Limonium ionicum | limonio dello Ionio | Sic. (Pel.) | VU |
Limonium lilybaeum | Sic. | VU | |
Limonium lojaconoi | Sic. Occ. | VU | |
Limonium lopadusanum | limonio di Lampedusa | Sic. (Lop.) | EN |
Limonium melancholicum | Sic. | EN | |
Limonium optimae | Sic. (Agr.) | EN | |
Limonium opulentum | Sic. (Agr.) | VU | |
Limonium panormitanum | Sic. | VU | |
Limonium parvifolium | Sic. | VU | |
Limonium pavonianum | Sic. | VU | |
Limonium ponzoi | Sic. Occ./Centr | ? | |
Limonium secundirameum | Sic. | EN | |
Limonium selinuntinum | Sic. | VU | |
Limonium sibthorpianum | Sic. (Pel.) | EN | |
Limonium siracusanum | Sic. | EN | |
Limonium todaroanum | limonio di Todaro | Sic. (Dre.Pa.)[8] | CR |
Limonium tauromenitanum | limonio di Taormina | Sic. (Pel.) | VU |
Limonium tenuiculum | Sic. | VU | |
Linum catanense | Sic. (Cat.) | ? | |
Linum punctatum | Sic. (Mad.) | ? | |
Lithodora rosmarinifolia | erba perla | Sic. + It. Merid. [9] | ? |
M
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Matthiola rupestris | violaciocca rossa | Sic. | ? |
Muscari gussonei | muscari di Gussone | Sic. | EN |
Muscari lafarinae | muscari di La Farina | Sic. | VU |
N
O
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Odontites bocconei | Sic. | ? | |
Odontites rigidifolia | Sic. | ? | |
Odontites rubra | Sic. | VU | |
Odontites rubra subsp. sicula | Sic. N.O. | ? | |
Onosma canescens | Sic. N.O. | ? | |
Ophrys calliantha | Sic. | VU | |
Ophrys candica | Sic. | VU | |
Ophrys discors | ? | VU | |
Ophrys explanata | Sic. | VU | |
Ophrys flammeola | Sic. | VU | |
Ophrys lacaitae | Sic. | VU | |
Ophrys laurensis | Sic. | VU | |
Ophrys lojaconoi | Sic. | VU | |
Ophrys lunulata | orchidea a mezzaluna | Sic. | ? |
Ophrys mirabilis | Sic. | VU | |
Ophrys oxyrrhynchos | Sic. + It. meridionale | ? | |
Ophrys pallida | Sic. | VU | |
Ophrys panormitana | Sic. | VU | |
Ophrys sphegodes | Sic. | VU | |
Orchis brancifortii | orchidea di Branciforti | Sic. | ? |
Ornithogalum collinum | orchide collina | Sic. | ? |
Orobanche chironii | Sic. N.O. | VU | |
Orobanche rapum-genistae subsp. rigens | Sic. | EN |
P
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Petagnaea gussonei | falsa sanicola | Sic.(Nebr.) [10] | CR |
Petrorhagia saxifraga subs . gasparrinii | Sic. | VU | |
Peucedanum nebrodense | Sic.(Mad.) | VU | |
Phagnalon metlesicsii | Sic. | VU | |
Phagnalon saxatile var. viride | Sic. | VU | |
Pinus laricio | Sic. | VU | |
Plantago peloritana | Sic.(Pel.) | VU | |
Plantago subulata subsp. humilis | Sic. | VU | |
Poa aetnensis | Sic.(Etn.) | ? | |
Poa bivonae | Sic. N.O. | ? | |
Poiygonatum gussonei | Sic. | VU | |
Potentilla caulescens subsp. nebrodensis | Sic. | VU | |
Prunus_cupaniana | Sic. | VU | |
Pseudoscabiosa limonifolia | Sic. Occ./Centr. | VU | |
Puccinellia gussonei | Sic.(Agr.) | ? |
Q
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Quercus leptobalana | Sic. N.O. | ? | |
Quercus soluntina | Sic. | EN |
R
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Ranunculus rupestris subsp. rupestris | Sic. Occ./Centr. | ? | |
Retama retam subsp. gussonei | Sic. | EN | |
Rhamnus lojaconoi | Sic.(Etn.) | CR | |
Romulea linaresii | Sic. | VU | |
Rosa strobliana | Sic.(Mad.) | ? | |
Rosa viscosa | Sic. | EN | |
Rubus aetnicus | Sic. N.O. | ? | |
Rumex aetnensis | Sic.(Etn.) | ? |
S
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Salix gussonei | Sic.(Pel.) | ? | |
Salsola agrigentina | Sic. | EN | |
Sanguisorba minor subsp. rupicola | Sic. | VU | |
Saxifraga adscendens subsp. parnassica | Sic. | VU | |
Scabiosa dichotoma | Sic. | VU | |
Scabiosa parviflora | Sic.(Agr.) | ? | |
Scilla cupani | Sic. | EN | |
Scilla dimartinoi | Sic. | CR | |
Scilla sicula | Sic. | EN | |
Scleranthus aetnensis | Sic.(Etn.) | ? | |
Scleranthus vulcanicus | Sic.(Etn.) | ? | |
Scutellaria rubicunda | Sic. | ? | |
Sedum aetnense | Sic. | VU | |
Senecio aetnensis | Sic.(Etn.) | ? | |
Senecio ambiguus | Sic.(Etn.) | ? | |
Senecio ambiguus subsp. gibbosus | Sic. | EN | |
Senecio candidus | Sic.(Mad.) | ? | |
Senecio glaber | Sic.(Etn.) | ? | |
Senecio leucanthemifolius var. pectinatus | ? | Sic.(Agr.) | ? |
Senecio pygmaeus | Sic. | VU | |
Senecio siculus | Sic. N.O. | ? | |
Serapias nurrica | Sic. | VU | |
Serapias orientalis subsp. siciliensis | Sic. | VU | |
Serratula cichoracea subsp. mucronata | Sic. | VU | |
Seseli bocconei | finocchiella di Boccone | Sic.+Sard.+Cors | ? |
Sideritis sicula | Sic.(Mad.) | ? | |
Silene hicesiae | Sic.(Eol.) | EN | |
Silene minae | Sic. (Mad.) | ? | |
Silene rubella subsp. turbinata | Sic. | VU | |
Silene saxifraga subsp. lojaconi | Sic.(Mad.) | ? | |
Silene saxifraga var. lojaconoi | Sic. | VU | |
Silene vulgaris subsp. aetnensis | Sic.(Etn.) | ? | |
Sorbus aucuparia subsp. praemorsa | Sic. | VU | |
Stipa austroitalica subsp. appendiculata | Sic. | EN | |
Stipa crassiculmis subsp. picentina | Sic. | EN | |
Stipa gussonei | Sic. | ? | |
Stipa pellita | Sic. | EN | |
Stipa sicula | lino delle fate siciliano | Sic. N.O. | EN |
Suaeda pelagica | Sic. | CR | |
Suaeda pruinosa var. kochii | Sic. | CR | |
Symphytum gussonei | Sic. | VU |
T
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Tanacetum siculum | Sic. N.O. | ? | |
Taraxacum caramanicae | Sic. | EN | |
Taraxacum siculum | Sic. | ? | |
Thymus spinulosus | timo spinosetto | Sic. + It.Merid. | ? |
Thymus richardii subsp. nitidus | Sic. | VU | |
Tilia platyphyllos subsp. platyphyllos | Sic. | CR | |
Tolpis gussonei | Sic. | ? | |
Tolpis quadriaristata | Sic. | ? | |
Tolpis sexaristata | Sic. | ? | |
Trachelium lanceolatum | Sic. | VU | |
Trifolium bivonae | Sic. N.O. | ? | |
Trifolium brutium | Sic. | EN | |
Trifolium fragiferum subsp. bonannii | Sic. | VU | |
Trifolium isthmocarpum subsp. jaminianum | Sic. | VU | |
Trifolium uniflorum subsp. savianum | Sic. | VU | |
Trisetum splendens | Sic. N.O. | ? |
U
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Urtica rupestris | ortica rupestre | Sic.(Ibl.) | VU |
Urtica sicula | Sic.(Dre.Pa) | VU |
V
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Valantia calva | erba croce di Linosa | Sic.(Alg.) [11] | VU |
Valantia deltoidea | Sic. | VU | |
Verbascum rotundifolium | Sic. | VU | |
Verbascum siculum | Sic. | EN | |
Vicia elegans | Sic. | VU | |
Viola aetnensis | viola dell'Etna | Sic. (Etn.) | ? |
Viola nebrodensis | viola dei Nebrodi | Sic. (Mad.) | VU |
Viola parvula var. perpusilla | Sic. | VU | |
Viola tineorum | Sic. | VU | |
Viola ucriana | viola di Ucria | Sic.(Dre.Pa) [12] | CR |
W
X
Y
Z
Nome specie | Nome comune | Diffusione | Status |
Zelkova sicula | zelkova siciliana | Sic. (Ibl.) [13] | CR |
LEGENDA
Diffusione: Sic.=endemismo siculo, N.O.=sottosettore nord-orientale Mad.=distretto madonita Nebr.=distretto nebrodense Pel.=distretto peloritano Etn.=distretto etneo Eol.=distretto eoliano Occ.=sottosettore occidentale Dre.Pa.=distretto drepano-panormitano Ega.=distretto egadense Centr.=sottosettore centrale Agr.=distretto agrigentino Cat.=distretto catanense Mer.=sottosettore meridionale Ibl.=distretto ibleo Cam.-Pach.=distretto camarino-pachinense Cos.=distretto cosirense Alg.=distretto algusico Lop.=distretto lopadusano Mel.=distretto melitense
Status: CR=in pericolo critico, EN=in pericolo, VU=vulnerabile, LR=a basso rischio, SA=sicuro
Note
- ^ areale ristretto al Vallone Madonna degli Angeli (Parco delle Madonie)
- ^ areale ristretto alle rupi costiere del Monte Gallo, (Palermo).
- ^ areale ristretto al Monte Cofano e allo Zingaro.
- ^ areale siculo ristretto all'isola di Pantelleria; presente anche in Sardegna e Corsica.
- ^ esclusivo delle isole di Vulcano, Alicudi e Stromboli.
- ^ diffuso in Sicilia e isole viciniori (Eolie, Egadi, Lampedusa) ed anche in alcune zone dell'Italia Meridionale (Capo Palinuro, Maratea, Otranto e S. Emiliano, Scilla e Catanzaro)
- ^ areale ristretto al territorio di Isnello (contrada Santa Maria del Gesù, montagna Grotta Grande e pendici di Pizzo dell’Occhio).
- ^ areale ristretto al Monte Passo del Lupo (Riserva dello Zingaro).
- ^ oltreché in Sicilia (distretti madonita, drepano-panormitano, agrigentino, egadense e eoliano) è presente nella penisola sorrentina e a Capri.
- ^ Segnalata per la prima volta nel vallone Calagna (Tortorici), in un area contigua ma esterna al parco dei Nebrodi, la P. gussonei è stata successivamente individuata anche in alcune aree all'interno del Parco quali il torrente Fiumetto, contrada Cufò e contrada Tonacelle (Galati Mamertino), nel bosco di Mangalaviti (Longi), e in contrada Acquasanta (Tortorici).
- ^ areale ristretto all'isola di Linosa (Monte Vulcano e Montagna Rossa).
- ^ Areale ristretto al Monte Pizzuta, all'interno della Riserva naturale orientata Serre della Pizzuta, vicino Piana degli Albanesi (PA).
- ^ areale ristretto al bosco Pisano, sul versante settentrionale dei Monti Iblei, in prossimità di Buccheri (SR).
Bibliografia
- Raimondo, F.M., Gianguzzi, L. and Llardi, V. Inventario delle specie "a rischio" nella flora vascolare nativa della Sicilia. Quad. Bot. Ambientale Appl. 1994; 3: 65-132.
- Raimondo F.M., Schicchi R., Bazan G. Protezione delle specie endemiche minacciate. Iniziativa Comunitaria Interreg II C. Azione pilota Archi med Tip. Luxograph, Palermo, 2001.
Collegamenti esterni
- I territori floristici del dominio siculo - Dipartimento di Botanica della Università di Catania
- Piante endemiche di Sicilia e dei territori limitrofi - schede botaniche a cura del Prof. G. Giardina
- Prospetto dei taxa endemici minacciati presenti in Sicilia - Gazzetta Ufficiale della Regione Siciliana n. 50 del 19-11-2004.